ÜSTADÜD-DAR (Devletin Üstadı)

Üstad tabiri, Hür ve Kabul Edilmiş Masonlar Büyük Locası’nın üyeleri arasında sıklıkla kullanıldığını ve yemin metinlerinde üstadlık lafzına vurgu yapıldığı ve bu anlamda Kavalalı Mehmed Ali Paşa’nın oğlu Halim Paşa bu locanın ilk üstâd-ı a‘zamı olarak bilinir.

Bu bilinenler aksine ilk üstadlık kurumu ve unvanı 750-1258 yılları arasında hüküm süren Abbâsîler döneminde kullanılmıştır.

XII. asrın başlarından itibaren üstâdâr olarak isimlendirilen bir görevli tayin edilmeye başlanmış, halife sarayının gelir-gider işlerini yerine getirmek, hanedan ailesine ait gayrimenkullerden elde edilen gelirlerin takibini yapmak, Kâbe’nin örtüsünün hazırlanmasına nezaret etmek gibi görevler üstlenen üstâdârlar bunların dışında hanedan ailesine ve özellikle halifeye yakınlıkları sayesinde devletin idaresiyle ilgili pek çok konuda önemli bir rol oynamışlardır.

Abbasilerde üstadüd-dar saray hizmetlilerinin reisidir ve mevkii de vezirden sonra gelmektedir. Halifeye öncekilerden intikal eden emanetleri korur, halifeye dua edildiğinde ardından onun adı da zikredilir. İşlerinin çokluğu nedeniyle ortalıkta pek görünmez. Bu göreve getirilenlerden bazılarının büyük servet edindiklerini, nüfuz sahibi olduklarını ve devleti tahakkümleri altına aldıklarını tespit edebilmekteyiz.

Öyle ki, üstadüd-dar zaman zaman halife ve veziri nüfuzları altına alarak yüksek dereceli memurluklara yapılacak atamalarda ve üst düzey görevlilerin azledilmesinde en etkili kişi olabilmişlerdir. Ayrıca bu nüfuzlarının sonucu olarak üstadüd-dar vezirliğe atanması muhtemel en güçlü şahıslar olarak öne çıkmışlardır.

İlk Üstâdüddârlığa, Halife Muktefî-Liemrillâh (1136-1160) tarafından İzzüddîn Abdullah b. Hibetullah, getirilmiştir. İzzüddîn Abdullah’ın vefatından sonra oğlu Aduddüddîn İbnü’l-Müslime onun yerine üstâdârlığa tayin edilmiş ve bu görevini yeni halife Müstencid-Billâh (1160-1170) zamanında da devam ettirmiştir.

Müstazî Biemrillâh (1170-1180) döneminde ise Vezir olarak görevlendirilen Aduddüddîn İbnü’l-Müslime birkaç yıllık azil sürecinden sonra tekrar eski vazifesine dönmüş ve ölümüne kadar vezirlik makamında kalmıştır.

(1176) yılında üstâdârlığa tayin edilen İbnü’s-Sâhib on yılı aşkın bir süre bu görevini devam ettirmiştir. Özellikle Nâsır tahta çıktığı sırada onun adına biatleri kabul eden İbnü’s-Sâhîb giderek nüfuzunu arttırmış, hatta bazı üst düzey görevlilerin atamalarında neredeyse tek başına söz sahibi olmuştur. Bu özelliğinden dolayı bazı kaynaklarda devletin üzerinde tahakküm kuran bir kişi olarak tavsif edilen İbnü’s-Sâhib’in yanında, bir halife olarak Nâsır’ın neredeyse hiç bir hükmünün kalmadığı ifade edilmektedir.

Halife Nâsır-Lidînillâh Döneminde önce 1187 yılında Vezirlik görevi verilen İbn Yûnus, Irak Selçukluları’nın son hükümdarı II. Tuğrul’a karşı ağır yenilgi alarak esir düşmüş ve kurtarılmasına müteakip tenzili terfi olarak 1191 yılında üstâdâr olarak görevlendirmiştir.

Abbasi halifesi Müsta‘sım-Billâh zamanında 1245 senesinde vezirliğe terfi eden Üstâdüddâr İbnü’l-Alkamî’nin getirilmesi ile Üstâdüddârın, halifeden sonraki en yetkili kişi konumunda bulunan vezirlerlerden sonra gelen makam olduğu anlaşılmaktadır. Benzer örgütlenme Türk devletlerinde de bulunmakta olup, vergiler ve mali işler divanı Vezire bağlı olup o da ‘Üstadud-devle (Devletin üstadı) olarak isimlendirilir. Diğer bir ifade ile mali işlere bakan vezir, ‘üstadud-dar’ olan emire bağlıdır. Ancak, vezir askerse üstadud-dar’ın o kişi üzerinde bir etkisi yoktur. (İBN-İ HALDUN. MUKADDİME)